Wymiar sprawiedliwości znajduje się w głębokim i strukturalnym kryzysie. Lata 2015-2023 to zapaść sądownictwa. Przed 2015 r. było przeciętnie, w 2023 r. jest tragicznie. Postępowania sądowe trwają coraz dłużej – latami czeka się na uregulowanie spraw majątkowych, rozwód, przyznanie opieki nad dziećmi, podział majątku – w sądach rejonowych sprawy cywilne nieprocesowe trwają nawet 80% dłużej w stosunku do 2015 r. Sprawa gospodarcza w SO trwała w 2015 r. przeciętnie 14, a w 2023 r. 20 miesięcy. Sądy funkcjonują w archaicznym otoczeniu. Podczas gdy na świecie wdraża się rozwiązania z zakresu sztucznej inteligencji, w Polsce akta sądowe są nadal wyłącznie papierowe, a wnoszenie pism w formie elektronicznej jest niemożliwe. Obywatele, którzy muszą komunikować się z sądem według przestarzałych zasad, tracą czas i pieniądze. System jest oderwany od potrzeb obywateli, utrudnia działalność gospodarczą, uporządkowanie ważnych spraw rodzinnych i majątkowych. To narusza ich podstawowe prawo do rozpoznania sprawy przez niezwisły i bezstronny sąd, w rozsądnym terminie.
Politycznie wybierana Krajowa Rada Sądownictwa, polityczna kontrola nad stanowiskami prezesów sądów, upolitycznienie postępowań nominacyjnych, prokuratury i Trybunału Konstytucyjnego przyniosły katastrofalne skutki. Postępowania trwają coraz dłużej, a wydane w nich orzeczenia narażone są na niestabilność, obywatele nie mają zaufania do instytucji sądowych i prawa, pojawia się zjawisko prawnego dualizmu. Naruszane są zobowiązania międzynarodowe Polski wynikające z Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz członkostwa w Unii Europejskiej oraz Rady Europy. Rodzi to dotkliwe skutki finansowe, które obciążają wszystkich Polaków: odszkodowania za przewlekłe postępowania, zablokowanie środków unijnych, odszkodowania zasądzane przez Europejski Trybunał Praw Człowieka.
Szeroka koalicja organizacji pozarządowych oraz prawników połączyła siły i stworzyła wspólną koncepcję tego, jak zbudować nowoczesne sądownictwo i prokuraturę. Jest to pakiet ustaw i rekomendacji towarzyszących, które rozwiązują kluczowe problemy systemu.
Projekty nie są projektami jakiejkolwiek opcji politycznej, to projekty społeczne, które powstały w ramach działań obywatelskich. Są wkładem środowisk prawniczych skupiających osoby świadome odpowiedzialności za losy kraju w budowanie nowoczesnego państwa prawa stojącego na staży wolności i praw wszystkich swoich obywateli. W ten sposób realizujemy wyzwanie, że rządy prawa to wszystkich sprawa.
Wstępne wersje projektów zostały zaprezentowane podczas Kongresu Prawników Polskich w Gdańsku 24 czerwca 2023r..
Prace zakończyły się. Poniżej przedstawiamy treść projektów z uzasadnieniami (pdf do pobrania). Projekty dostępne są również na stronie:
https://www.profinfo.pl/spoleczne-projekty-ustaw
Zapraszamy do lektury.
1. projekt ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa.
PROJEKT USTAWY O KRS (PDF) do pobrania (kliknij tutaj – PDF).
Całość projektu w wersji angielskiej dostępna jest tutaj (kliknij tu- PDF)
Krajowa Rada Sądownictwa (KRS) – jak żaden inny konstytucyjny organ państwa – jest powołana do ochrony niezależności sądów i niezawisłości sędziów. Zachowanie zaś niezależności sądów i niezawisłości sędziów ma fundamentalne znaczenie dla realizacji prawa każdego do niezależnego, bezstronnego i niezawisłego sądu. Konstytucja, określając skład Krajowej Rady Sądownictwa, wskazuje, że KRS składa się z piętnastu członków wybranych spośród sędziów Sądu Najwyższego, sądów powszechnych, sądów administracyjnych i sądów wojskowych (w art. 187 ust. 1 pkt 2). Parlament natomiast jest w składzie Rady reprezentowany przez czterech członków wybranych przez Sejm spośród posłów oraz dwóch członków wybranych przez Senat spośród senatorów (art. 187 ust. 1 pkt 3). Nie da się zatem zaakceptować z konstytucyjnego punktu widzenia propozycji przeniesienia na organ władzy ustawodawczej kompetencji wyboru sędziów do KRS. Pierwszym celem uchwalonej ustawy jest zatem doprowadzenie do stanu zgodności z Konstytucją zasad wyboru sędziowskich członków KRS.
Drugim celem ustawy jest wyposażenie ukształtowanej na nowo KRS w kompetencje, które umożliwią jej wykonywanie zadań nałożonych przez ustawodawcę konstytucyjnego. Zgodnie z art. 186 ust. 1 Konstytucji Krajowa Rada Sądownictwa stoi na straży niezależności sądów i niezawisłości sędziów. W dotychczasowym modelu ustrojowym nadzór administracyjny nad sądami sprawował Minister Sprawiedliwości. Jak wskazał Trybunał Konstytucyjny, relacje między działalnością administracyjną a sprawowaniem wymiaru sprawiedliwości i udzielaniem ochrony prawnej muszą być ukształtowane z uwzględnieniem tego, że działalność administracyjna sądów ma charakter służebny względem ich podstawowej działalności, jaką są sprawowanie wymiaru sprawiedliwości i wykonywanie zadań z zakresu ochrony prawnej. Organizacja administracji sądowej i sposób jej funkcjonowania mają tym samym wspierać prawidłowe sprawowanie przez sąd wymiaru sprawiedliwości i wykonywanie zadań z zakresu ochrony prawnej. Kompetencje organów sprawujących nadzór nad działalnością administracyjną sądów nie mogą jednak prowadzić do ingerencji w sprawowanie wymiaru sprawiedliwości i wykonywanie zadań z zakresu ochrony prawnej, zwłaszcza naruszać lub osłabiać niezawisłości sędziow‑ skiej (zob. wyrok TK z 7 listopada 2013 r., sygn. K 31/12, cz. III, pkt 4.3 i przywołane tam orzecznictwo). Powyższe założenia okazały się idealistyczne i ostatnie lata funkcjonowania tego nadzoru dowodzą, że nader często sposób jego sprawowania narusza lub osłabia niezawisłość (odwoływanie prezesów sądów w 2018 r. pod pretekstem wyników pracy, które dobierano wybiórczo, likwidacja wydziałów, których przewodniczącymi były osoby negatywnie oceniane przez ministra, tworzenie specjalnych wydziałów dla „wrażliwych politycznie” spraw, odwoływanie z delegacji sędziów w związku z wydawanymi przez nich orzeczeniami itp.). W tej sytuacji za konieczne należy uznać przekazanie istotnych kompetencji związanych z organizacją funkcjonowania władzy sądowniczej Krajowej Radzie Sądownictwa, gdyż tylko w ten sposób będzie można urzeczywistnić jej funkcję ochrony niezawisłości sędziów i niezależności sądów.
Ustawa o Krajowej Radzie Sądownictwa wraz z nową ustawą – Prawo o ustroju sądów powszechnych będą swego rodzaju „nową Konstytucją sądownictwa”, a w założeniu efektem synergii obu ustaw i zaproponowanych w nich rozwiązań ma być przyspieszenie rozpoznawania spraw oraz wzmocnienie niezależności sądów (art. 45 ust. 1 Konstytucji). Uchwalenie nowej ustawy o Krajowej Radzie Sądownictwa jest konieczne dla przywrócenia funkcjonowania w Polsce państwa prawa. Będzie to zarazem nowy rozdział w zakresie budowy nowoczesnego, otwartego na obywateli wymiaru sprawiedliwości.
2. projekt ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych
PROJEKT USTAWY PUSP (PDF) do pobrania.
Instytucjonalna zapaść, która dotknęła sądownictwo powszechne, jest wynikiem niewydolności oraz nieprzygotowanych nowelizacji, prowadzących do nieprawidłowych rozwiązań legislacyjnych występujących w pięciu podstawowych obszarach:
- usytuowania sądów powszechnych w strukturze organów władzy państwowej,
- metod i sposobów zarządzania działalnością tych sądów,
- komunikacji między sądami powszechnymi a obywatelami,
- pozycji, struktury i zadań samorządu sędziowskiego,
- postępowania dyscyplinarnego prowadzonego względem sędziów.
Projekt w swych podstawowych założeniach zmierza do naprawy, przebudowy i modernizacji funkcjonowania sądownictwa powszechnego we wszystkich tych obszarach.
Do głównych celów projektu należą:
- zapewnienie rzeczywistej niezależności sądownictwa powszechnego od innych władz i jego odrębności organizacyjnej,
- unowocześnienie warunków prowadzenia działalności przez sądy powszechne i usprawnienie ich funkcjonowania, przede wszystkim w zakresie prowadzonych postępowań w sprawach należących do drogi sądowej,
- otwarcie sądownictwa powszechnego na obywateli,
- zwiększenie wpływu samorządu sędziowskiego na funkcjonowanie sądów powszechnych,
- zmiana ustrojowego statusu sędziów sądów powszechnych,
- zreformowanie postępowania dyscyplinarnego w sposób zapewniający jego pełną rzetelność i transparentność
Ustawa objęta projektem została podzielona na sześć działów i zawiera trzy załączniki.
Dział I dotyczy sądów powszechnych i obejmuje przepisy ogólne oraz regulacje dotyczące organów sądów, samorządu sędziowskiego, organizacji sądów, koordynatorów działających w sądach okręgowych, monitorowania działalności sądów, środków służących zapewnieniu właściwego urzędowania sądów, rozpatrywania skarg i wniosków, ewaluacji działalności sądów oraz czynności sądów w ogólności.
Dział II odnosi się do sędziów sądów powszechnych i w jego ramach zostały uregulowane zagadnienia związane z powołaniem do pełnienia urzędu na stanowisku sędziego sądu powszechnego i wyznaczeniem miejsca urzędowania oraz ze statusem sędziego w zakresie nawiązania i rozwiązania stosunku służbowego, przeniesienia i delegowania oraz stanu spoczynku, a ponadto prawa i obowiązki sędziego oraz zasady ponoszenia odpowiedzialności dyscyplinarnej przez sędziów.
Dział III został poświęcony udziałowi obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości przez sądy powszechne.
Dział IV dotyczy referendarzy sądowych, asystentów sędziów, urzędników i innych pracowników sądowych, kuratorów sądowych, biegłych sądów powszechnych, stałych mediatorów w sprawach rozpoznawanych przez sądy powszechne i rejestru mediatorów.
Dział V zawiera przepisy regulujące finansowanie działalności sądów powszechnych.
Dział VI obejmuje przepis końcowy dotyczący wejścia ustawy w życie.
Na proponowany w projekcie model niezależności i odrębności organizacyjnej sądownictwa powszechnego składa się kilka elementów. Osią tego modelu jest rozwiązanie, na mocy którego Krajowa Rada Sądownictwa zostaje włączona w proces zarządzania i organizowania działalności sądów powszechnych w zakresie, w jakim jest to potrzebne do zapewnienia odpowiednich warunków do wykonywania przez te sądy zadań polegających na sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości i wykonywaniu innych czynności związanych z udzielaniem ochrony prawnej. Prowadzi to do ograniczenia kompetencji Ministra Sprawiedliwości w tej dziedzinie, przy pozostawieniu mu jednak istotnych kompetencji, które mogą być wykonywane przez organ władzy wykonawczej. Celem tego jest osiągnięcie stanu odrębności i niezależności sądów powszechnych od innych władz, jak wymaga tego art. 173 Konstytucji, a zarazem stworzenie nowych instytucjonalnych ram koniecznego odziaływania władzy wykonawczej na organizację działania władzy sądowniczej i zapewnienie przez to możliwości współdziałania z sądami i równoważenia ich kompetencji w tej dziedzinie.
3. projekt ustawy o Trybunale Konstytucyjnym
4. projekt ustawy o Sądzie Najwyższym
PROJEKT USTAWY O SĄDZIE NAJWYŻSZYM (PDF) do pobrania.
Projekt został przedyskutowany i opracowany przez zespół sędziów Izby Cywilnej, Karnej oraz Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Sądu Najwyższego powołanych na stanowiska przed 2018 rokiem.
W uzasadnieniu projektu:
Część rozwiązań prawnych dotyczących sposobu funkcjonowaniaczęść rozwiązań prawnych dotyczących sposobu funkcjonowania Sądu Najwyższego, wywodząca się jeszcze z ustawy o Sądzie Najwyższym z 2002 r., wymaga po upływie 20 lat nowego spojrzenia i modyfikacji w celu stworzenia warunków do sprawniejszej realizacji powierzonych mu konstytucyjnie funkcji, z uwzględnieniem standardów wynikających z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, art. 6 ust. 1 Konwencjii art. 47 akapit drugi Karty praw podstawowych.
Rozwiązania zawarte w ustawie o Sądzie Najwyższym z 2017 r. mimo zaledwie kilkuletniego czasu obowiązywania były wielokrotnie nowelizowane, często z doraźnych przyczyn i w sposób naruszający podstawowe zasady legislacji. W połączeniu z przerwaniem kadencjii upolitycznieniem wyboru sędziowskiej części Krajowej Rady Sądownictwa doprowadziły one do nie mającego historycznego precedensu i wciąż pogłębiającego się kryzysu w funkcjonowaniu polskiego Sądu Najwyższego. Potwierdzeniem tego kryzysu są nie tylko stwierdzone naruszenia zobowiązań międzynarodowych Rzeczypospolitej Polskiej i przysługujących stronom postępowań gwarancji w związku z postępowaniami toczącymi się przed Sądem Najwyższym, lecz także stale postępujące wydłużanie się czasu rozpoznawania spraw. Stan ten pociągaza sobą dalece szkodliwe konsekwencje dla obywateli – stron postępowań,wiarygodności Rzeczypospolitej Polskiej jako podmiotu prawa międzynarodowego, gospodarki, a także stabilności obrotu prawnegow ogólności.
Mankamenty ustawy o Sądzie Najwyższym z 2017 r.są na tyle głębokie, że ich usunięcie może nastąpić tylko i wyłącznie przez uchwalenie nowej ustawy. Skorygowania wymaga zwłaszcza myśl przewodnia, która stanowiła swoistą kanwę ustawy o Sądzie Najwyższym z 2017 r., a której treścią było dążenie do zwiększenia podatności Sądu Najwyższego na wpływy ze strony władzy politycznej i ograniczenie jegoorganizacyjnej i funkcjonalnej niezależności. Konieczne zmiany mają kompleksowy charakter i powinny odnosić się nie tylko do rozwiązań szczegółowych, lecz także do struktury Sądu Najwyższego. Powoduje to,że kolejna nowelizacja obowiązującej ustawy, w powiązaniu z liczbą jej dotychczasowych zmian, prowadziłaby do pogłębienia nieprzejrzystości stanu prawnego i nie odpowiadałaby wymaganiom techniki legislacyjnej.
Nowa ustawa o Sądzie Najwyższym powinna stanowić element szerszego pakietu ustaw reformujących sądownictwo powszechne i administracyjne w celu dostosowania obecnych wadliwych rozwiązań ustrojowych do wymagań wynikających z zasad i wartości konstytucyjnych oraz zobowiązań międzynarodowych Rzeczypospolitej Polskiej określonych w art. 19 ust. 1 akapit 2 Traktatu o Unii Europejskiej, art. 6 ust. 1 Konwencjii art. 47 akapit drugi Karty praw podstawowych.
Należy zadbać o to, aby projekty te były ze sobą spójne zarówno w płaszczyźnie konkretnych rozwiązań, jak i siatki pojęciowej. Odnosi się to w szczególności do relacji między ustawą o Sądzie Najwyższym i ustawą regulującą ustrój sądów powszechnych, ponieważ ustawa o Sądzie Najwyższym nie stanowi regulacji całościowej, odsyłając w zakresie nieunormowanym do przepisów ustawy normującej ustrój sądów powszechnych.
5. projekt ustawy o uregulowaniu skutków uchwał Krajowej Rady Sądownictwa
podjętych w latach 2018–2024
PROJEKT USTAWY do pobrania (kliknij tutaj – PDF)
Całość projektu w wersji angielskiej dostępna jest tutaj (kliknij tutaj – PDF)
Jednym z podstawowych założeń tego projektu jest ustabilizowanie sytuacji młodych sędziów sądów rejonowych.
Pozostali neo-sędziowie to w większości osoby, które będąc już sędziami przyjęły awans do wyższej instancji. Ustawa mówi jasno, że powrócą na poprzednie stanowiska, a konkursy należy powtórzyć.
„Dla ludzi, którzy mają sprawy w sądach, ważne jest, aby wyrok był stabilny. Człowiek, który go wydaje nie może być kimś, kto złamał zasady, aby się tam znaleźć. Udział neo-sędziego w rozpoznaniu sprawy to ryzyko, że sprawa będzie uchylana i potrwa dwa razy dłużej. To trzeba jak najszybciej rozwiązać. Ponowny konkurs to rozwiązanie sprawiedliwe, bo jeśli ktoś zasługiwał na awans, to wygra uczciwą rywalizację (prof. Krystian Markiewicz).
Logo – księga znaku 
