Opinia SSP „Iustitia” do projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych, ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (UD262)

Warszawa, 24-04-2023 r.

Opinia Stowarzyszenia Sędziów Polskich „Iustitia” do projektu z 31-03-2023 r. ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych, ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (UD262)

I. Uwagi ogólne

Niniejsza opinia obejmuje swoim zakresem zmiany wprowadzane przez art. 1, 5, 6, 7, 9, 10, 12, 15, 2 (pkt 1-5, 8, 9, 10) projektu. Z uwagi na jej opracowanie przez Zespół Prawa Cywilnego SSP „Iustitia” obejmuje część projektu związaną ze zmianami w szeroko rozumianym prawie cywilnym procesowym, w ograniczonym zakresie ustrojowym, a także postepowaniu o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich. Nie dotyczy zmian w prawie karnym (materialnym, procesowym i wykonawczym).
Jednym z głównych celów opiniowanej zmiany procedury cywilnej jest utrzymanie i usystematyzowanie dotychczasowych regulacji dotyczących informatyzacji sądownictwa i możliwości zdalnego sprawowania wymiaru sprawiedliwości.
Większość polskiego społeczeństwa na już dostęp do Internetu oraz korzysta z usług online, w tym także usług sektora publicznego. Część interesariuszy wymiaru sprawiedliwości oczekuje, że komunikacja zdalna będzie wykorzystywana w sądownictwie.
Aktualny poziom infrastruktury technicznej w sądach oraz ograniczony dostęp społeczeństwa do nowoczesnego sprzętu i łączy internetowych o wysokiej przepustowości nie pozwalają na pełne stosowanie komunikacji zdalnej bez uszczerbku dla powagi wymiaru sprawiedliwości, rzetelności i sprawności postępowania.
Należy opowiedzieć się za takimi rozwiązaniami, które ułatwią stronom dostęp do sądu, usprawnią postepowania i obniżą ich koszty. Efektem tych zmian powinna być także poprawa oceny sądów w oczach polskiego społeczeństwa.
Trzeba mieć świadomość, że projektowane rozwiązania mają charakter doraźny i tymczasowy. Są jedynie swoistą protezą systemu informatycznego przeznaczonego dla sądownictwa, który pozwalałby na prowadzenie akt i dostęp do nich, zarówno w zakresie dokumentów jak i nagrań obrazu oraz dźwięku przez wszystkie zainteresowane podmioty: uczestników postępowań, profesjonalnych pełnomocników, podmioty współpracujące z sądami (komorników, kuratorów sądowych, biegłych), osoby trzecie (organizacje pozarządowe, naukowców i dziennikarzy), publiczność w zakresie rozpraw jawnych oraz samych sędziów. Budowa takiego systemu przyjaznego i intuicyjnego w obsłudze, zapewniającego ochronę danych (w tym danych osobowych, a w szczególności danych wrażliwych) oraz ułatwiającego obywatelom korzystanie z sądów, jest jednym z głównych wyzwań wymiaru sprawiedliwości XXI wieku.
W ocenie Stowarzyszenia w pierwszej kolejności należy zająć się unowocześnieniem infrastruktury informatycznej w sądach, digitalizacją akt sądowych oraz umożliwić stronom składanie pism procesowych w wersji elektronicznej.
Regulacje dotyczące rozpraw zdalnych nie są odpowiedzią na najważniejsze wyzwania nowoczesnego sądownictwa. Co więcej, mogą w niektórych przypadkach ograniczać konstytucyjne prawo do sądu a także uniemożliwiać efektywne i rzetelne prowadzenie postępowania dowodowego.
Przedstawiony projekt powinien być traktowany jedynie jako rozwiązanie przejściowe. W żadnym razie nie powinien kończyć prac nad informatyzacją wymiaru sprawiedliwości.
Na marginesie należy jedynie zaznaczyć, że przekazany do konsultacji projekt zawiera wiele regulacji z różnych obszarów. W dalszych pracach legislacyjnych należałoby więc rozważyć rozdzielenie go na kilka niezależnych projektów, tak aby w trakcie prac legislacyjnych pochylić się nad problematyką zmian w poszczególnych ustawach, bez ich zbędnego łączenia ze sobą. Wielość wątków, skutkująca rozproszeniem merytorycznym, jest sprzeczna z zasadami techniki prawodawczej oraz dobrymi praktykami legislacyjnymi.

II. Uwagi szczegółowe.

1. Art. 1 – zmiany w ustawie  z 17 listopada 1964 roku – Kodeks postępowania cywilnego.

1) Art. 1 pkt 1 – zmiana do art. 9 k.p.c.
Projektowaną zmianę oceniamy pozytywnie. Ma ona charakter porządkujący obecnie funkcjonujące rozwiązania legislacyjne w zakresie udostępniania akt, również w postaci cyfrowej.

2) Art. 1 pkt 2 – dodanie art. 131[1a] k.p.c.
Projektowana zmiana ma również charakter porządkujący i co do zasady należy ocenić ją pozytywnie.
Zauważamy, że oprócz wskazanych w zdaniu drugim „odpisów pism procesowych lub innych dokumentów nie pochodzących od sądu” sąd w trakcie postępowania doręcza uczestnikom postępowania również inne przedmioty oprócz dokumentów (np. nośniki danych, dowody rzeczowe albo inne dowody). Poza tym w trakcie procesu zdarzają się sytuacje, kiedy z różnych przyczyn doręczenie przez Portal jest nieefektywne lub utrudnione. W związku z tym postuluje się dodanie do projektu tego przepisu w § 1 zdania trzeciego: „albo pism doręczanych w inny sposób na zarządzenie przewodniczącego”, tak aby przepis miał mniej formalny charakter, uwzględniał różne sytuacje procesowe i pozwalał przewodniczącemu na wybór optymalnego sposobu doręczenia przy uwzględnieniu różnych sytuacji procesowych. W takim przypadku zbędny stanie się też § 3 tego przepisu, który nadaje mu zbyt kazuistyczny i sztywny, a przez to nieprzystający do różnorodnej praktyki sądowej charakter.
Podkreślić należy, że o ile projektowana regulacja realizuje postulat sprawności postępowania, gdy chodzi o czynności sądu, o tyle nie zapewnia ona adwokatom, radcom prawnym, rzecznikom patentowym ani Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej analogicznego uprawnienia do wnoszenia do sądu – ze skutkami procesowymi określonymi w Kodeksie postępowania cywilnego – cyfrowych odwzorowań pism procesowych. Powyższa asymetria utrudnia bądź uniemożliwia sprawności postępowania, gdy chodzi o czynności procesowe podejmowane przez wymienionych pełnomocników, ale doprowadzi także do nieproporcjonalnego zwiększenia ich obowiązków związanych z udziałem w postępowaniach sądowych. Uprawnienie takie przewiduje wprawdzie art. 63 ustawy z dnia 18 listopada 2020 r. o doręczeniach elektronicznych, niemniej przepis ten nadal nie wszedł w życie i nie sposób ustalić, kiedy to nastąpi (według art. 166 pkt 5 tej ustawy stanie się to dopiero z dniem określonym w komunikacie wydanym na podstawie art. 155 ust. 10 tej ustawy, a komunikat ten nie został wydany). Należałoby więc rozszerzyć projektowaną regulację o rozwiązania pozwalające na wnoszenie pism do sądu w postaci elektronicznej przez pełnomocników procesowych i strony, z właściwym dla charakteru tych spraw skutkiem prawnym.

3) Art. 1 pkt 3 – zmiana art. 142 § 1 k.p.c.
Projektowaną zmianę oceniamy pozytywnie. Ma ona porządkujący i systematyzujący charakter.

4) Art. 1 pkt 4 – zmiana art.. 150 pkt 2 k.p.c.
Projektowaną zmianę oceniamy pozytywnie. Przyczyni się ona do zawarcia w wezwaniu (zawiadomieniu) informacji istotnych dla uczestników postępowań sądowych i ułatwi im udział w toczących się postępowaniach.

5) Art. 1 pkt 5 – zmiana art. 151 k.p.c.
• zmiana art. 151 § 2 k.p.c.
Regulację tę co do zasady oceniamy pozytywnie. Jednak sformułowanie „zapis obrazu i dźwięku z czynności procesowych” w zdaniu 2 tego przepisu może sugerować, że chodzi o zdalne odtworzenie nagrania z rozprawy. Adekwatnym do intencji regulacyjnej sformułowaniem jest ”obraz i dźwięk z czynności procesowych”, co wskazuje na fakt transmisji na żywo obrazu i dźwięku, a nie odtwarzanie jego zapisu.
Poważne wątpliwości budzi zdanie 3 tego przepisu. Przede wszystkim zbędne wydaje się być uregulowanie w k.p.c. obecności podczas przesłuchania osoby pozbawionej wolności „przedstawiciela administracji zakładu karnego lub aresztu śledczego”. Obecność ta będzie wpływać negatywnie na prawa procesowe strony lub świadka, zwłaszcza w procesach, które dotyczą warunków odbywania kary pozbawienia wolności. Kwestia zapewnienia warunków technicznych przesłuchania na terenie jednostki penitencjarnej, podobnie jak zagadnienie nadzoru nad osobą pozbawioną wolności ze strony Służby Więziennej lub funkcjonariuszy Policji powinny regulować wyłącznie odpowiednie przepisy ustawy o Policji, kodeksu karnego wykonawczego i wydane na ich podstawie akty wykonawcze. To właśnie w nich należy poszukiwać uzasadnienia obecności przedstawiciela administracji zakładu karnego w czasie przesłuchania w trybie zdalnym osoby pozbawionej wolności, gdyż tylko te przepisy wskazują taką potrzebę w zależności od statusu jaki władze jednostki penitencjarnej nadadzą osadzonemu. Zdanie 3 projektowanego przepisu wprowadza więc regulację zbędą, ale przede wszystkim nie uwzględniającą specyfiki przepisów regulujących zasady stosowane wobec osób pozbawionych wolności.
W związku powyższym postulujemy wykreślenie zdania 3 z projektowanej regulacji § 2 k.p.c.
W związku powyższym postulujemy wykreślenie zdania 3 z projektowanej regulacji § 2 k.p.c.
• zmiana art. 151 § 3 k.p.c.
Projektowana zmiana nie budzi wątpliwości. Proponujemy rezygnację ze słowa „uzasadniony” przed słowem wniosek (przepis powinien zawierać sformułowanie: „z urzędu lub na wniosek strony”). Dodanie słowa „uzasadniony” zdaje się wskazywać, że wniosek ten powinien mieć jakieś szczególne uzasadnienie, lub zawierać uzasadnienie jako niezbędny element jego treści, co wydaje się przejawem zbytniego formalizmu. Zasadność takiego wniosku, podobnie jak innych wniosków procesowych, będzie oceniał przewodniczący.
• zmiana art. 151 § 4 k.p.c.
Projektowana zmiana budzi wątpliwości w zakresie, w jakim zachowany zostaje wymóg pisemności czynności procesowej odnośnie do ugody sądowej (art. 223 § 1 k.p.c.). Istotnie ograniczy to możliwość wyznaczenia posiedzeń zdalnych w sprawach, w których może dojść do zawarcia ugody sądowej. Postuluje się więc, aby projekt docelowo zawierał również rezygnację z zapisów nakładających na strony obowiązek składania podpisów na dokumencie ugody sądowej zawartej podczas posiedzenia zdalnego.
• zmiana art. 151 § 6 k.p.c.
Zakres tej regulacji wydaje się nie do końca jasny. Wydaje się, że reguluje ona formę rozprawy, nazywanej dotychczas roboczo „rozprawą hybrydową”. Jest to rozprawa wyznaczana co do zasady w formie tradycyjnej, na sali rozpraw, z możliwością zgłoszenia przez stronę wniosku o udział w niej w formie zdalnej. Stąd należy rozważyć zmianę redakcyjną początkowej treści tego przepisu z „zawiadamiając o posiedzeniu zdalnym” na „zawiadamiając o możliwości wzięcia udziału w rozprawie w trybie zdalnym”.
Pozytywnie należy ocenić zakres pouczeń adresowanych do strony oraz brak wprost określonej sankcji co do niezachowania 3-dniowego terminu na zawiadomienie o chęci zdalnego udziału w posiedzeniu. Umożliwia to bowiem przewodniczącemu pozytywne rozpatrzenie takiego wniosku, nawet jeśli wpłynie on później, a warunki organizacyjne pracy sądu to umożliwiają, zwłaszcza w sytuacji, gdy przyczyni się to do przyspieszenia postępowania lub jest wynikiem sytuacji nagłej, uniemożliwiającej osobiste stawiennictwo strony lub jej pełnomocnika.
Jednocześnie rekomendujemy rezygnację ze zdania trzeciego tego przepisu. Możliwość wzięcia udziału w posiedzeniu zdalnym powinna być prawem, a nie obowiązkiem strony. Nie ma przy tym przeszkód, aby wniosek o taki sposób udziału w posiedzeniu strona złożyła już w pozwie. W takim przypadku przewodniczący wyznaczając termin posiedzenia, może od razu zarządzić udział w nim strony w trybie zdalnym. Przewodniczący powinien mieć też możliwość samodzielnego zdecydowania o takiej formie posiedzenia, przy braku sprzeciwu strony, zwłaszcza co do osoby pozbawionej wolności. Zdanie 3 tego przepisu wydaje się więc być regulacją zbędną.
• zmiana art. 151 § 7 k.p.c.
Również tę projektowaną zmianę oceniamy pozytywnie. Zbyt daleko idąca wydaje się być jednak automatyczna i bezwzględna bezskuteczność wniosku o zdalny udział w rozprawie złożonego z naruszeniem 7-dniowego terminu. Zasadna byłaby zmianę formułowania „jest bezskuteczny, o jego bezskuteczności informuje się osobę” na „może zostać pozostawiony bez dalszego biegu, o czym w miarę możliwości informuje się osobę”. Umożliwi to uwzględnienie przez przewodniczącego takiego wniosku, jeśli warunki organizacyjne pracy sądu na to pozwalają, a przemawia za tym wzgląd na sprawność postępowania. W przypadku złożenia takiego wniosku tuż przed rozprawą, nie zawsze jest też w praktyce możliwe poinformowanie o jego bezskuteczności/pozostawieniu bez dalszego biegu. Stąd zasadność dodania sformułowania: „w miarę możliwości”, tak aby strona, która składa spóźniony wniosek, nie mogła się powołać na to, że nie była osobiście w sądzie, z uwagi na niepoinformowanie jej o sposobie rozpoznania jej wniosku.
• Postulowane wprowadzenie art. 151 § 9 k.p.c.
Postulujemy wprowadzenie art. 151 § 9 k.p.c. o treści: „Minister Sprawiedliwości lub ustanowiony przez niego pełnomocnik zapewnia wszystkim sądom oprogramowanie, obsługę informatyczną oraz sprzęt niezbędne do przeprowadzania posiedzeń zdalnych, na bieżąco monitoruje zgłaszane problemy techniczne oraz podejmuje działania zapobiegające przyczynom ich powstawania.”
Naczelna Rada Adwokacja oraz Krajowa Izba Radców Prawnych przeprowadziły ankiety wśród profesjonalnych pełnomocników, w których wynika, że niemal wszyscy spotkali się z problemami technicznymi w trakcie posiedzeń zdalnych. Przykładowo:
– 84% ankietowanych zgłosiło problem w postaci braku informacji w sytuacji kiedy są opóźnienia w przeprowadzaniu posiedzenia zdalnego – uczestnicy nie wiedzą czy posiedzenie w ogóle się odbędzie i czy mają oczekiwać na połączenie,
– 61% ankietowanych zgłosiło problem w postaci braku możliwości zobaczenia osób w sali rozpraw oraz braku sprawnego nagłośnienia i mikrofonu w sali rozpraw.
Badania Iustitii z 2021 roku również potwierdzają szereg problemów technicznych w funkcjonowaniu systemów i aplikacji, za których wdrożenie odpowiedzialny jest Minister Sprawiedliwości lub upoważniona przez niego jednostka organizacyjna.
Podkreślić należy, że prawo do zdalnego udziału w rozprawie pozostanie iluzoryczne, o ile nie zostaną zapewnione warunki techniczne do ich sprawnego i niezakłóconego prowadzenia. Tymczasem obecnie sądy korzystają w tym zakresie z ogólnodostępnych systemów konferencyjnych (różnych), nie uwzględniających specyficznych potrzeb postępowań sądowych (np. nawiązania i utrzymania połączenia przy oczekiwaniu na rozprawę albo na czas złożenia zeznań). Często nie najlepsza jest też jakość połączenia zdalnego. Na salach rozpraw brakuje sprzętu do przeprowadzania tego typu rozpraw (praktyka sądowa wskazuje, że najczęściej jest to zwykły laptop – brak jest kamer, mikrofonów i skanerów do dokumentów), a programy do przeprowadzania rozpraw zdalnych nie zawsze współpracują z systemem nagrywania rozpraw. Cześć małych sądów jest faktycznie pozbawionych obsługi informatycznej, co oznacza, że w razie problemów sprzętowych lub sieciowych w czasie rozprawy zdalnej, zostaje ona odroczona. Połączenie wprowadzanych regulacji z faktycznym zapewnieniem warunków technicznych do efektywnego przeprowadzania rozpraw zdalnych jest więc niezbędne do ich rzeczywistego funkcjonowania.

6) Art. 1 pkt 6 – zmiana art. 154 k.p.c. – brak uwag.

7) Art. 1 pkt 7 – zmiana art. 183[11] k.p.c.
Projektowana regulacja wydane się być zbyt kazuistyczna, a przez to zbędna. Istotą mediacji jest to, że mediator korzystając z wielu narzędzi, przeprowadza postępowanie mediacyjne nieobarczone skomplikowaną procedurą, w sposób niesformalizowany. Wprowadzenie do k.p.c. opisu jednego z wielu sposobów prowadzenia mediacji może budzić wątpliwości, czy pozostałe sposoby również nie wymagają również kodeksowego uregulowania. Już obecnie mediatorzy korzystają z tego sposobu komunikacji ze stronami i przeprowadzania mediacji. Postulujemy więc wykreślenie tej zmiany.

8) Art 1 pkt 8-11.
Projektowane zmiany nie budzą wątpliwości. Zasadna wydanej się natomiast zamiana miejscami pkt 8 i 9, aby zachować kolejność zmienianych przepisów k.p.c. (uwaga redakcyjna).

2. Art. 2. – zmiany w ustawie z 27 lipca 2001 roku – Prawo o ustroju sądów powszechnych.

1) Art. 2 pkt 1 – zmiana art. 31a u.s.p.
Pozytywnie należy ocenić ustanowienie centrów kompetencji informatycznych w sądach apelacyjnych. Rozwój narzędzi do zdalnego zarządzania infrastrukturą, systemami i aplikacjami wykorzystywanymi w wymiarze sprawiedliwości umożliwia odmiejscowienie części z tych zadań. Wskazany przez projektodawcę kierunek wydaje się odzwierciedlać trendy i potrzeby rynku IT, w szczególności w zakresie synergii wiedzy i umiejętności w większych zespołach przy sądach apelacyjnych oraz w obszarze wynagrodzeń. Niemniej projektowana zmiana rodzi ryzyko przesunięcia lub przeniesienia wartościowych pracowników sądów rejonowych i okręgowych do sądów apelacyjnych, bez odpowiedniego zabezpieczenia realizacji zadań wsparcia w tych pierwszych sądach. W szczególności dostrzegamy trudności w realizacji zadań wsparcia, w obszarach, w których pomoc zdalna np. telefoniczna lub poprzez pulpit zdalny – jest niemożliwa lub niecelowa. Wymiar sprawiedliwości jest wspierany zarówno przez aplikacje i systemy scentralizowane, których utrzymanie i wsparcie użytkowników jest możliwe zdalnie, jak również przez rozwiązania, w których problemy techniczne występują na miejscu. W naszej ocenie projektowana zmiana w sposób niewystarczający zabezpiecza potrzeby w zakresie wsparcia informatycznego i technicznego „na miejscu” sądów rejonowych i okręgowych (tzw. I linii wsparcia).

2) Art. 2 pkt 2-4 – zmiana art. 49, 50 i 52a u.s.p.
Pozytywnie należy ocenić wprowadzanie do obecnie obowiązujących regulacji standardów wypracowanych w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Wprowadzana procedura wydaje się być jednak dość skomplikowana i mało efektywna. W dalszym horyzoncie czasowym należałoby więc rozważyć przemodelowanie i ograniczenie zakresu stosowania policji sesyjnej zwłaszcza w zakresie kary porządkowej pozbawienia wolności (podstaw jej orzekania oraz długości trwania) oraz stosowania policji sesyjnej w zakresie naruszenia powagi sądu na piśmie.

3) Art. 2 pkt 8 i 10 – dodanie art. 53da i 157 § 1a u.s.p.
Zmianę należy ocenić pozytywnie. Jest ona ogólnym uzupełnieniem regulacji kodeksowych dotyczących doręczeń w formie elektronicznej.

4) Art. 2 pkt 9 – zmiana art. 54 u.s.p.
W projektowanej regulacji jednoznacznie negatywnie należy ocenić podejmowanie przez pracownika ochrony jednostronnie i bez możliwości zmiany przez sąd lub prezesa sądu decyzji o odmowie wejścia do budynku przez określone osoby. Może to prowadzić do sytuacji, gdy decyzja pracownika ochrony uniemożliwi przeprowadzenie procesu sądowego albo pozbawi obywateli prawa do sądu. Może też stanowić narzędzie do obstrukcji procesowej dla osób chcących zablokować postępowanie. Stąd postuluje się zmianę, zgodnie z którą decyzję w tym przedmiocie, na wniosek pracownika ochrony i po przekazaniu informacji dotyczących podstaw jej podjęcia, będzie podejmował: co do stron i innych uczestników postępowania oraz osób wezwanych na rozprawę – sąd, a w poza rozprawą przewodniczący, natomiast co do innych osób – prezes sądu (projektowany § 3 pkt 2 i 3 i § 4).
W projektowanej zmianie należy rozważyć, czy należy wyposażyć ochronę sądową w uprawnienie do manualnego sprawdzania odzieży oraz przedmiotów znajdujących się na ciele osoby (§ 8 pkt 1). Uprawnienie takie, jako ingerujące w sposób znaczny w sferę intymną, w zwykłym toku pracy sądów wydaje się zbyt daleko idące. Przeprowadzenia przeszukania odzieży na ciele osoby należałoby więc również ograniczyć do uzasadnionych przypadków i wydania w tym zakresie odrębnego zarządzenia prezesa sądu (np. w przypadku przeprowadzania rozpraw wymagających nadzwyczajnych środków ostrożności lub podejrzanego zachowania danej osoby), tak aby odbywało się jedynie w sytuacjach szczególnie uzasadnionych.

3. Art. 5, 6, 7. – zmiany w ustawie z 26 maja 1982 roku Prawo o adwokaturze, ustawy z 6 lipca 1982 roku o radcach prawnych oraz ustawy z 11 kwietnia 2001 roku o rzecznikach patentowych.
Projektowane zmiany należy ocenić pozytywnie. W chwili obecnej zdarzają się przypadki pełnomocników, którzy celowo nie zakładają kont w portalu informacyjnym, aby nadal otrzymywać korespondencje w formie tradycyjnej, co wpływa na sprawność postępowania i podnosi jego koszty. Nałożenie takiego obowiązku pozwoli organom samorządu zawodowego na interwencję w takich przypadkach.

4. Art. 9 – zmiany w ustawie z 2 marca 2020 roku o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych.
Przy uchyleniu regulacji zawartej w art. 15 zzs9 ustawy należy rozważyć przeniesienie do k.p.c. regulacji dotyczącej obowiązku podania przez profesjonalnych pełnomocników w pozwie numeru telefonu kontaktowego oraz adresu e-mail. Rozwiązanie to ma niebagatelny walor praktyczny i znacznie ułatwia kontakt z pełnomocnikiem w sytuacjach nagłych oraz upraszcza wymianę informacji. Obowiązek ten należałoby zawrzeć w art. 126 § 2 pkt 11 k.p.c.
Na zasadzie dobrowolności (dobrych praktyk – bez rygory zwrotu pozwu) rozwiązanie takie należałoby zarekomendować również stronom nie posiadającym profesjonalnego pełnomocnika.

5. Art. 10 – zmiany w ustawie z 9 czerwca 2022 roku o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich.

1) Art. 10 pkt 1 – zmiana art. 7 uwrn
Projektowaną zmianę oceniamy negatywnie.
Wprowadzenie środka wychowawczego w postaci przepadku pojazdu mechanicznego albo równowartości pojazdu ze względu na to, że wprowadzono analogiczny środek karny nie jest ani konieczne w aspekcie spójności systemu prawa ani racjonalne. Nie każdy środek karny ma bowiem swój odpowiednik w postaci środka wychowawczego z uwagi na specyfikę odpowiedzialności nieletnich oraz cele ustawy o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich. Przykładowo ustawa ta nie przewiduje środka wychowawczego w postaci zakazu wstępu na imprezę masową, świadczenia pieniężnego czy podania orzeczenia do publicznej wiadomości.
Instytucja środka karnego w postaci przepadku pojazdu mechanicznego albo równowartości pojazdu wprowadzony ustawą z dnia 7 lipca 2022 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, która to regulacja ma wejść w życiu w dniu 17 marca 2024 roku (przedłużono vacatio legis) była krytycznie komentowana w nauce prawa karnego jako przejaw populizmu penalnego, rozwiązanie nieracjonalne i niezgodne z Konstytucją. Wszelkie krytyczne uwagi dotyczące środka karnego w postaci przepadku pojazdu mechanicznego albo równowartości pojazdu zachowują aktualność także w odniesieniu do wprowadzenia do ustawy o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich środka wychowawczego w postaci przepadku pojazdu mechanicznego albo równowartości pojazdu. Wprowadzenie takiej instytucji jest sprzeczne z celami ustawy, nieracjonalne, nadmiernie represyjne.
W praktyce regulacja ta nie będzie miała zbyt szerokiego zastosowania. Wynika to ze specyfiki odpowiedzialności nieletnich za czyny karalne, a także stąd, że choć art. 44b § 1 k.k. stanowi, że środek karny w postaci przepadku pojazdu mechanicznego prowadzonego przez sprawcę w ruchu lądowym sąd orzeka w wypadkach wskazanych w ustawie, z uwagi na to, że przepisy ustawy o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich nie zawierają odesłań do poszczególnych przepisów części szczególnej Kodeksu karnego, statuujących wypadki orzekania tego środka, sąd rodzinny zachowa luz decyzyjny w zakresie orzekania środka wychowawczego w postaci przepadku pojazdu mechanicznego albo równowartości pojazdu. Innymi słowy, o ile wobec sprawcy przestępstwa istnieje obowiązek orzeczenia środka karnego w postaci przepadku pojazdu mechanicznego albo równowartości pojazdu (art. 178 § 5 k.k.), w przypadku nieletniego sprawcy analogicznego czynu karalnego nie ma obowiązku orzeczenia środka wychowawczego w postaci przepadku pojazdu mechanicznego albo równowartości pojazdu. Sąd rodzinny może zastosować inne środki przewidziane w ustawie, kierując się dyrektywami wskazanymi w art. 3 ust. 1 ustawy. Zgodnie z art. 3 ust. 1 ustawy, w sprawie nieletniego należy kierować się przede wszystkim jego dobrem, dążąc do osiągnięcia korzystnych zmian w osobowości i zachowaniu się nieletniego oraz zmierzając w miarę potrzeby do prawidłowego spełniania przez rodziców lub opiekuna ich obowiązków wobec nieletniego, uwzględniając przy tym interes społeczny.
Sporadycznie zdarza się, by nieletni sprawca czynu karalnego przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji prowadził własny pojazd mechaniczny, co umożliwiałoby orzeczenie przepadku tego pojazdu. Zazwyczaj jest to pojazd osób trzecich, zatem w większości przypadków do rozważenia pozostałoby orzeczenie przepadku równowartości pojazdu. Rzadko jednak osoby nieletnie mają własne dochody i źródła zarobkowania, które umożliwiałyby faktyczne wykonanie takiego środka. Sprzeczne z celami ustawy byłoby z kolei, gdyby faktycznie finansowe konsekwencje orzeczenia tego środka ponosili rodzice nieletniego.

2) Art. 10 pkt 2 i 4.
Zmiana przewidziana w tym przepisie niesie za sobą poważne konsekwencje zaostrzając przepisy wobec nieletnich dopuszczających się czynu karalnego z art. 197 § 1 k.k. Biorąc pod uwagę charakter spraw dotyczących czynów z art. 197 § 1 k.k. popełnianych przez nieletnich oraz okoliczności tych czynów, zmianę tę należy ocenić negatywnie.
Po pierwsze powoduje ona oblig orzeczenia środka poprawczego. Dotychczas takie rozstrzygnięcie także było możliwe. Teraz jednak zasadą ma być środek poprawczy i odstąpienie od jego stosowania wymagać będzie szczególnego uzasadnienia. Obligatoryjne stanie się w przypadku popełnienia czynu z art. 197 § 1 k.k. odwołanie warunkowego zawieszenia i zarządzenie umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym. Będzie to też samodzielna przesłanka do umieszczenia w schronisku dla nieletnich. W tym kontekście zasadny jest obowiązek przeprowadzenia opinii psychiatrycznej wobec nieletniego, oraz obowiązkowy udział prokuratora w rozprawie.
Negatywnie należy ocenić obligatoryjne odwołanie warunkowego zwolnienia i zarządzenie umieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym w przypadku przypisania mu czynu z art. 197 § 1 k.k. Samo zaostrzenie „polityki karnej” wobec nieletnich dopuszczających się czynu z art. 197 § 1 k.k. wydawać by się mogło słuszne. W praktyce jednak nie zawsze owa obligatoryjność stanowiona przez proponowane zmiany jest właściwa. Pomiędzy nieletnimi dochodzi do różnego rodzaju zachowań, które choć formalnie mogą spełniać znamiona czynu z art. 197 § 1 k.k. stanowią często wynik różnego rodzaju zaburzeń, nieprawidłowości rozwojowych, niewłaściwego rozumienia norm społecznych, nie tylko po stronie nieletniego sprawcy, ale również często po stronie ofiary. Dotychczasowe przepisy pozwalają na umieszczenie nieletniego stojącego pod zarzutem czynu z art. 197 § 1 k.k. w schronisku dla nieletnich, zakładzie poprawczym, odwołanie warunkowego odstąpienia od wykonania orzeczenia i zarządzenie umieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym jak też odwołanie warunkowego zwolnienia i zarządzenie umieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym. Dawały one jednak możliwość takiego orzeczenia, które podlegało ocenie sędziego i dawało możliwość wszechstronnej oceny skutków rozstrzygnięcia.
Proponowana regulacja to kolejny przejaw braku zaufania wobec sędziów rodzinnych, skutkująca koniecznością orzeczenia surowych środków bez względu na indywidualne okoliczności sprawy, co w przypadku osób nieletnich prowadzić może do szczególnie niekorzystnych skutków społecznych.

3) Art. 10 pkt 3
Zmiana przepisów w tym zakresie ma na celu ujednolicenie przepisów zmienianej ustawy z kodeksem karnym, rozszerzającym odpowiedzialność nieletnich. Pozwala ona na odpowiedzialność przed sądem karnym dziecka, które ukończyło 14 lat i popełniło czyn z art. 148 § 2 lub 3 k.k. Podobnie jak zmiana prawa karnego, zasługuje ona na krytyczną ocenę.

4) Art. 10 pkt 5 – brak uwag, zmiana polega na poprawieniu błędu językowego.

6. Art. 12 – przepis przejściowy.
Uregulowanie oceniamy pozytywnie, zwłaszcza w zakresie zachowania ciągłości pracy i miejsca wykonywania obowiązków służbowych.

7. Art. 15 – przepis przejściowy.
Rozważyć należy zmianę jego sformułowania, tak aby było ono zgodne z dotychczas przyjętą techniką legislacyjną.
Proponowane brzmienie: „Czynności dokonane przed wejściem w życie art. 1311a kodeksu postępowania cywilnego są skuteczne, jeżeli odpowiadają przepisom dotychczasowym.” (regulacja odpowiadająca art. XV § 2 ustawy z 17 listopada 1964 roku – Przepisy wprowadzające kodeks postepowania cywilnego).